"Ha! - mój Szatan się odzywa."

      Przypadkowe zestawienia nagle okazują się wcale nie tak do końca przypadkowe. Nacisk krótkiego czasu ograniczył mi pole manewru i właściwie nie do końca znając, nie spodziewając się, jakie tego będą konsekwencje, prosto z piekielnych otchłani Nie-Boskiej komedii Krasińskiego w reżyserii Zygmunta Hübnera przeniosłam się w otchłanie Hadesu Orfeusza i Eurydyki Christopha Willibalda Glucka.
      Dzisiaj, 12 stycznia mija 25. rocznica śmierci Zygmunta Hübnera. Na co dzień człowiek nawet nie zdaje sobie sprawy, ile zna jego filmów i ile spektakli oglądał w dawnym poniedziałkowym paśmie Teatru Telewizji. Przegląd twórczości telewizyjnej, teatralnej i filmowej Artysta musi być prawdziwy, odbywający się w dniach 4-6 i 11-12 stycznia stwarzał możliwość przekrojowego przypomnienia. Pamiętam Poskromienie złośnicy z Magdaleną Zawadzką, pamiętam Spiskowców i pamiętam Abelarda i Heloizę. Pamiętam też Nie-Boską komedię z klasyczną już dzisiaj obsadą: Jerzy Zelnik jako Mąż-Hrabia Henryk,  Anna Dymna - Maria, Żona,  Marek Walczewski - Pankracy, Jerzy Radziwiłowicz -Leonard, Jerzy Trela - Szatan. Mój Boże! jak ci aktorzy grali, jak oni MÓWILI. Tego już nie ma w dzisiejszym teatrze. Na próżno szukać, słuchać, oglądać. Człowiek ma ochotę wyjść albo wyłączyć telewizor. 
      W Instytucie Teatralnym (ul. Jazdów 1, Warszawa) sobota i niedziela stała pod znakiem mistrzowskich realizacji Teatru Telewizji w reżyserii Hübnera - na projekcje wstęp wolny. Musiałam wybrać - obejrzałam Nie-Boską. I chociaż znam tekst prawie na pamięć - nie mogłam oderwać oczu, nie mogłam przestać słuchać i raz po raz przemykała tylko jedna zdumiewająca myśl: jak to możliwe, że autor sztuki miał tylko 21 lat, gdy ją napisał? Do tego zalety genialnej reżyserii, mistrzowska interpetacja aktorów... Przed projekcją zaproszona Barbara Borys-Damięcka przypomniała, że spektakl nagrywano w naturalnych pomieszczeniach i plenerach, większą część w ruinach zamku w Ogrodzieńcu, który "grał" okopy Świętej Trójcy a całość kręcono tylko (!) pięć dni (a było to w 1981r.), co - zważywaszy na długość tekstu i trudność sceniczną - w dzisiejszych czasach byłoby niemożliwe. Szkoda, że czas nie pozwolił na zdradzenie innych jeszcze zakulisowych ciekawostek związanych z realizacją. 
       Obsada aktorska, prawda, o niej miałam pisać. Tylko co? Truizmy same? Że kiedy Zelnik-Hrabia Henryk mówi: Wszystko, czegom się dotknął, zniszczyłem i siebie samego zniszczę w końcu, widzimy w jego oczach rozpacz, determinację i obłęd, a kiedy odpiera atak Pankracego-Marka Walczewskiego w centralnym dialogu dramatu, jest to starcie nie tylko dwóch orłów myśli, ale też dwóch gigantów aktorskiej sztuki. 
     Szczerze? A więc szczerze... Postać Żony zawsze była dla mnie jakaś nijaka, za mało wyrazista. I nadal taka jest, ale teraz przynajmniej wiem, że nie jest to wynik niedostatków sztuki Zygmunta Krasińskiego, jego nieumiejętności pisania, tylko mankament mojej wyobraźni, głuchoty na poetycki tekst. Anna Dymna jako Żona pokazała mi tę bohaterkę w pełnym świetle. Nie jest wcale głupia, pusta i powierzchowna. Jest tragiczna. 
      Genialny pomysł Hübnera obsadzenia Jerzego Treli w podwójnej roli: Szatana, ale i jednocześnie Przechrzty oprowadzającego Henryka po obozie rewolucjonistów. W zasadzie zaś ów Przechrzta okazuje się niepotrzebny, bo Szatan doskonale pełni swoją rolę. Inna rzecz, że cały wątek Przechrztów i ich walki z Krzyżem został usunięty. Szatan Treli jest piekielnie inteligentny i doskonale profesjonalny. Mistrzowska jego stychomytia zachwyca i przeraża.

Mefisto:
- Niech będzie pochwalon.
Mąż:
- Na wieki wieków - amen.
Mefisto:
- Ty i głupstwo twoje.

       Piekło Orfeusza natomiast nie istnieje w żadnych zaświatach, tylko w nim samym, w jego wspomnienaich, w niemożności powrotu do przeszłości. Orefusz i Eurydyka w bieżącycm repertuarze TWON to jakś wersja innej wersji na podstawie jeszcze innej wersji. Bowiem jest oczywiście podstawa, czyli mit, ale opera Glucka (1762) nie jest mu wierna, ponieważ ma szczęśliwe zakończenie, z kolei reżyseria Trelińskiego idzie nie tylko w kierunku zniwelowania warstwy pocieszajacej i optymistycznej,  ale na dodatek dzieje się w świecie współczesnym, ewidentnie po Freudzie. Eurydyka (Aurelia Florian, sopran) umiera śmiercią samobójczą i to tak nachalną, że przykro patrzeć. Daremnie czekając w domu na przyjście Orfeusza zaczyna w szale demolować mieszkanie, tłucze szkło, podcina sobie żyły i na dokładkę połyka tabletki w masowych ilościach. Orfeusz (przetransponowany z oryginalnego altu na bas-baryton Roberta Gierlacha) ma poczucie winy, bo któż by nie miał, gdy ktoś z bliskich postanawia ni z tego, ni z owego popełnić samobójstwo. Rozpacza więc, szuka ekspiacji, penetruje podświadomość, czego efektem są sceny rodem z horroru: jakieś zaświaty, a może tylko własne podświadome udręki bohatera sprawiają, że zmultiplikowana Eurdyka powraca i raz po raz powtarza w konwulsyjnym szale scenę samobójstwa. Na scenie TWON wrotami do "piekieł" jest łazienka - tam za szklanymi jej ścianami pojawiają się Eurydyki, wszystkie w takiej samej czerwonej sukience, stamtąd wbiegają do pokoju Orfeusza, powtarzając swój upiorny taniec śmierci (gwałtowna scena baletowa).
       Chyba nie będę za bardzo się pastwić nad scenografią i reżyserią, bo umknie mi sedno sprawy. Otóż przykra niezgodność między charakterem muzyki - łagodnej,  dostojnej,  pięknej - a gwałtownością scen i choreografii prowadziła do niejakiego dysonansu w odbiorze. Zaraz na samym początku walenie Eurydyki w blat stołu nijak nie wynikało z charakteru Uwertury. I dalej też zdarzały się takie rozbieżności. Jak w tym dowcipie: 
- Panie, co to za utwór? 
- Który? Ten, którym dyryguje dyrygent czy ten, który gra orkiestra? 
       Tu akurat dyrygent (Łukasz Borowicz) orkiestra, soliści i chór wykonywali to samo, natomiast oglądaliśmy coś zgoła innego. Właściwie nie wiadomo, dlaczego Eurydyka popełnia samobójstwo. Szykuje kolację dla dwojga i nagle ogarnia ją szaleństwo. Orfeusz rozpacza i przyzywa ukochaną, ale jak przystało na przedstawiciela współczesnego pokolenia, nie podąża do mrocznego Hadesu zmarłych, tylko przywołuje Eurydykę, a może utrwala pamięć o niej, pisząc wiersze. Na komputerze, żeby było jasne. Nie może jej spotkać naprawdę, jak to było dane mitycznemu śpiewakowi, ponieważ jej ciało zostało skremowane, a listonosz przynosi mu paczkę z urną. Znajdujemy się w świecie całkowcie zeświecczonym, w którym śmierć jest ostateczna. Bogów nie ma, więc nie ma z kim pertraktować o życie. Orefusz może tylko podążać w otchłań swojej psychiki, wyrzutów sumienia, podążać w labirynt podświadmości. Piekło noszę w sobie, w samym środku serca (Orfeusz). Za Hrabią Henrykiem może powtórzyć: Ha! - mój Szatan się odzywa, mając na myśli samego siebie.
       No i miałam nie pisać o reżyserii. A więc o muzyce. Przecież to z opery Glucka pochodzi ta przepiękna aria Orfeusza Che faro senza Euridice. I nie tylko ta. Chciałam jeszcze znaleźć inne, z II aktu, ale nie udało mi się. Dzisiaj komputer zbyt wolno mi chodzi, a wyszukiwarka opacznie rozumie polecenia. Brzmienie orkiestry pod Łukaszem Borowiczem momentami było tak liryczne, delikatne, że można by się było zastanowić nad zasadnością rozpaczy po zmarłych, a tym bardziej przyzywania ich z powrotem. Kto raz umarł, nawet, gdyby ożył, nie zazna już szczęścia: Jaka straszna chwila, jak okrutne przeznaczenie, przeżyć śmierć, by tak cierpieć (Eurydyka).

A poniżej reportaż o samym spektaklu, kilka głosów, opinii i fragmenty. Warto wyrobić sobie własną opinię.