"Delikatny proces, jazda na tygrysie"

      Początek jest biały. Biała  płaszczyzna, biała otchłań, biała dziura lęku.

      Geza Révész wyodrębnił cztery etapy twórczego procesu:
1. zbieranie;
2. dojrzewanie;
3. oświecenie;
4. formowanie.
Dla uniknięcia zbytniego uproszczenia wymagają one pełniejszego wyjaśnienia, a zapewne i to nie wystarczy do pełnego zrozumienia istoty rzeczy. Weźmy takie zbieranie: może się odbywać świadomie i nieświadomie; co prawda intelekt pracuje, ale są w nim poziomy głęboko ukryte jak góra lodowa - największa część pozostaje pod wodą. Trzeba umieć nurkować. W etapie drugim wszystko odbywa się poza udziałem świadomości. Rzecz, temat, dzieło, odkrycie... dojrzewa powoli, długo i nieoczekiwanie. Nie wiemy, co wyjdzie. To się okazuje w etapie trzecim, etapie inspiracji czy - jak uważają tradycjonaliści - natchnienia. Jak widzimy, natchnienie nie jest i nigdy nie było żadnym początkiem. To wręcz zapowiedź końca. Przejście do etapu czwartego - etapu formowania pod dyktatem pilności, poświęcenia i samodyscypliny. To są te godziny ślęczenia nad pustą kartką, gapienia się na zagruntowane płótno na blejtramie, zamykania się przed hałasem w pracowni, uciekania przed nadmiarem świata, godziny i dni milczenia, ciszy... Początek jest biały. Biała  płaszczyzna, biała otchłań, biała dziura lęku. Potem pojawiają się słowa...
      .... albo kolor .... albo dźwięk ... albo ruch... albo przestrzeń.
Dzieło sztuki w stanie potencjalnym jest jak krajobraz, który otwiera się podczas podróży, lecz wymyka się opisowi, bowiem nie ma w nim miejsca które byłoby syntezą wszystkich wrażeń mogących się zmieścić w jednym słowie. Tak właśnie jawiła się, czy raczej wymykała Herbertowi Grecja, gdzie człowiek przyszedł na górskie  pustkowie, by wydrzeć tajemnicę bogom. Dzieło sztuki zaś stawia opór. Chce być, chce zaistnieć i potrzebuje do tego człowieka. Opór dzieła sztuki. Słowa i mity, obrazy i wizje wiodą mnie w okolice, których nie znam, jak w obcy krajobraz. Iść za słowami nizanymi w sznury zdań? Zboczyć z równej drogi, próbując grząski nieznany teren? Pełza jak we śnie mój duch ociężały.
       A więc przestaję się sprzeciwiać, płynę z prądem, takm jakim jest, takim jakim on sam chce być, szukam właściwej koleiny, próbuję się umocnić, próbuję podążyć z biegiem rzeczy, przydając i utrwalając nowo powstającemu formę labo formie treść. Jedno i drugie się zmienia, wymienia, prowadzi prowadzące bądź prowadzone. Delikatny proces, jazda na tygrysie. 


Johannes Poethen: Oddech bogów. Eseje greckie. Przekład Eugeniusz Wachowiak. Poznań 2000.
Zbigniew Herbert: Labirynt nad morzem. Warszawa 2000
William Shakespeare: Burza. Przekład Piotra Kamińskiego. WAB. Warszawa 2012