Urodziny i śmierć

       Kilka dni temu (11 września) 90. urodziny obchodził Arvo Pärt, a dzisiaj  w wieku 89. lat zmarł Robert Redford. Obaj wielcy, obaj legendarni, obaj wyjątkowi. Jednak cóż może łączyć ascetycznego kompozytora z Estonii, tworzącego wyciszającą muzykę "dzwoneczków" (tintinnabuli), ze "złotym chłopcem Kalifornii", jak nazywano Redforda? Być może nic, być może niewiele poza bliskością daty urodzenia. A może właśnie bardzo wiele, gdy się popatrzy z perspektywy wieku, z perspektywy epok i pokoleń. 

         Niewątpliwie Redford to światowej klasy filmowa legenda. Zna go wielu, wielu oglądało filmy. Pärt takiej sławy nie ma, bo muzyka klasyczna wzbudza raczej niszowe zainteresowanie. Znamienne, że gdyby pokusić się o uogólnienie, można z dużym prawdopodobieństwem uznać, że ci, którzy znają muzykę Pärta, znają też Redforda i jego filmy, natomiast ci, którzy znają Redforda niekoniecznie znają estońskiego kompozytora i jego muzykę. Czy o czymś to świadczy?

     W olbrzymim dorobku Redforda chyba nie ma słabych ról. Oczywiście każdy ma swoje ulubione, a filmoznawcy będą kruszyć kopie o niuanse pozwalające na układanie rankingów. W tym jednak przypadku wszelkie rankingi są zbyteczne. Filmografia Redforda jest tak bogata i tak za każdym razem doskonale wciągająca, że wyliczanki zostawmy czytelnikom Wikipedii. Jasne, że podziwiałam wiele jego ról; jasne, że niektóre filmy oglądałam po kilka razy. Na przekór czytanym dzisiaj na wielu portalach omówieniach chcę powiedzieć o filmie, który rzadko się wymienia. W zasadzie nigdzie dzisiaj nie zauważyłam, aby go wspomniano. Bo jest tyle bardziej znanych, bardziej nagradzanych, a to taka sobie prosta, zabawna, urocza historia z amerykańskiego Południa. W dodatku Redford w nim nie grał, bo był reżyserem. Fasolowa wojna z 1988 roku to film na podstawie powieści Johna Nicholsa. Powieści nie czytałam i nie wiem, czy chciałabym przeczytać. Film stwarza taką oryginalną aurę, że nie chcę jej konfrontować z literackim utworem i porównywać. Zauroczyła mnie w nim zwyczajność, codzienność bohaterów zmagających się z pewnymi trudnościami i przeszkodami życiowymi, o których tu pisać nie będę. Z drugiej strony jest to film niezwykle poetycki i jednocześnie humorystyczny. Można pokusić się o takie podsumowanie, że niby nic niezwykłego, a bardzo przyjemnie się ogląda. A ostatnia scena, ach ta ostatnia scena filmu! Czysta poezja. I słucha się świetnie. Bo muzyka jest cudowna. Zresztą, chociaż za reżyserię Redford tutaj Oscara nie dostał  (jak za Zwyczajnych ludzi), to został nagrodzony Dave Grusin za muzykę. No to posłuchajmy.

      A teraz Arvo Pärt - największy mistyk wśród kompozytorów i największy kompozytor wśród mistyków. Słucham jego muzyki od dawna, ale właśnie uświadomiłam sobie od jak dawna, gdy spojrzałam na ścieżkę filmową starego filmu, jeszcze z czasów ZSRR. Otóż właśnie, to film, a właściwie muzyka filmowa połączyła mi pamięć o Redfordzie z Pärtem. W 1978 roku powstała polsko-radziecka (dziś powiedzielibyśmy: polsko-estońska) ekranizacja opowiadania Stanisława Lema Rozprawa pod filmowym tytułem Test pilota Pirxa. Nowoczesną, dynamiczną muzykę skomponował Arvo Pärt we współpracy z polskim twórcą muzyki elektronicznej Eugeniuszem Rudnikiem. Powstała ścieżka dźwiękowa wyprzedzająca tamte czasy, a w symbiozie z fabułą przypomina późniejszy o kilka lat znany filmowy przebój Ridleya Scotta Łowca androidów. W obu filmach chodzi o metodę identyfikacji androidów do złudzenia przypominających ludzi - bo taki też w istocie jest główny motyw opowiadania Lema (w tym przypadku tekst literacki jest mi dobrze znany). Ścieżka dźwiękowa Testu pilota Pirxa pochodzi z czasów, gdy Pärt tworzył jeszcze muzykę awangardową, choć stworzył swój rozpoznawalny styl tintinnabuli. Może być więc szokiem słuchanie jej dziś, gdy od całych dekad kompozytor przyzwyczaił nas do czegoś zupełnie innego. 

      Wkrótce po skomponowaniu tej muzyki, w 1980 roku, Pärt wraz z rodziną wyemigrował ze Związku Radzieckiego, mieszkając najpierw w Wiedniu a później w Berlinie. Do Estonii wrócił na przełomie XX i XXI wieku. Ponieważ film powstał w czasach Związku Radzieckiego, istnieją trudności ze zdobyciem ścieżki dźwiękowej. Wiele nagrań zostało usuniętych z Internetu. Niemniej można ją zdobyć, to znaczy zakupić. Poniższy klip zawiera oprócz samej muzyki elementy dialogu bohaterów filmu w języku rosyjskim.